Drie ‘Amerikaanse’ glazen

In de eerste helft van de achttiende eeuw groeide in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden de belangstelling voor de Engelse koloniën in Noord Amerika. Dat het gebied rond New York en stroomopwaarts langs de Hudson rivier in de vorige eeuw ‘Nieuw Holland’ was, speelde zeker een rol. Maar belangrijker was dat de koloniën een steeds zelfstandiger koers gingen varen ten opzichte van Engeland. Politiek konden vooral de Patriotten zich daarin goed herkennen en beschouwden het als steun voor hun eigen streven naar staatkundige vernieuwing. En waarschijnlijk nog belangrijker was dat het nieuwe kansen bood voor de handel Engeland had -de handel met- haar Noord Amerikaanse koloniën altijd strikt voor zichzelf gereserveerd. Alleen indirect, via Engelse schepen of met smokkelwaar, kon ons land van de groeiende Amerikaanse vraag profiteren. Daarom hebben Amsterdamse bankiers de vrijheidsoorlog tegen Engeland met een forse lening gefinancierd. De (wapen)leveranties liepen via St Eustatius, dat niet voor niets ’the golden rock’ werd genoemd. Daar ook werd in 1776 de nieuwe Amerikaanse vlag voor het eerst begroet met Hollandse saluutschoten, een de facto erkenning van de nieuwe republiek.

Gravering op glas heeft altijd de heersende maatschappelijke orde weerspiegeld. Daarom was het niet zo’n opgave een aantal glazen te vinden, die ik hier als ‘Amerikaans’ wil betitelen. Als eerste zag ik bij de tentoonstelling ‘Schitterend Glas’ in het toenmalige Gemeente museum, nu Kunstmuseum den Haag een glas met het ‘Great Seal’ dat in 1782 door een ‘Act of Congress’ is ingesteld (1). Dit Kelkglas is in helder kleurloos loodglas vervaardigd, van Nederlandse of Engelse herkomst en is rond 1780 -1800 te dateren. De radgravering is Nederlands. De voorzijde van de kelk toont naast het Great Seal het motto: “E Pluribus Unum”. Aan de achterzijde van de kelk zijn de initialen “J. B.” gegraveerd. Het museum kon me niet zeggen van wie deze initialen zouden zijn. Zeker is dat ze niet van enige Amerikaanse President uit die tijd zijn, mogelijk wel van iemand met Patriottische overtuigingen of met belangen in de handel op Amerika. Ik betwijfel of we daar ooit achter zullen komen.

De Haagse catalogus verwijst naar een aantal andere glazen en flessen waarop de Amerikaanse vlag is afgebeeld. Ik heb er een paar uitgekozen. Het eerste daarvan staat in de collectie van het Rijksmuseum. Ook dit glas is in Nederland of Engeland, gemaakt in helder kleurloos loodglas en te dateren in het laatste kwart van de achttiende eeuw. De radgravering is Nederlands. De gewelfde voet, de balusterstam en de onderzijde van de klokvormige kelk zijn meervoudig facet geslepen. De kelk toont twee ovalen medaillons met het wapenschild van de Zeven Verenigde Nederlanden links en rechts een fort met de vlag van de Verenigde Staten. Daaronder: “MDCCLXXXII ” (1782). (2) De catalogus geeft aan dat op 19 april van dat jaar de Republiek formeel de Verenigde Staten heeft erkend. Ook in dat jaar werd de latere tweede President van de Verenigde Staten, John Adams tot gezant in den Haag benoemd. En tenslotte werd op 8 october een Handel & Vriendschapsverdrag tussen beide staten gesloten. Voor welke gelegenheid dit glas zou zijn gegraveerd, blijft dus nog een vraag, evenals wie het heeft uitgevoerd. De catalogus noemt de in Amsterdam werkzame graveur Jacob Sang. maar geeft ook aan dat daar geen bewijs voor bestaat.

Het volgende glas is in 1783 wel door Jacob Sang (Erfurt 1720 – Nichtevegt 1786; in Amsterdam 1752-1785) gegraveerd. Het gedacht het eerste Nederlandse gezantschap in Amerika, varend met het schip de ‘Overijssel’. Het glas behoorde tot de collectie van Museum Boijmans-van Beuningen. Het was van helder kleurloos loodglas gemaakt en waarschijnlijk van Nederlandse herkomst. De light baluster stam was in twee delen vervaardigd, het bovenste deel was versierd met ingesloten luchtbellen. De klokvormige kelk was rad-gegraveerd en gesigneerd: “J. Sang, 1783”. Hierboven staat de Overijssel afgebeeld, met daarboven Mercurius met op de achtergrond een havenstad. Aan de andere zijde: “Voorspoed en Zegen aan het Edele en Eerste Gezantschap na America met het schip van Oorlog Over-Yssel. Anno 1783”. In 1782 hadden de Staten-Generaal de Verenigde Staten van Amerika als onafhankelijke staat erkend. Pieter Johan van Berckel, oud-Burgemeester van Rotterdam, was op 04 maart 1783 tot gezant benoemd, vertrok op 26 juni en kwam op 11 october aan in Philadelphia, waar toen het eerste Congress zetelde. Dit glas is voor de twee honderdste verjaardag Bicentennial uitgeleend naar Amerika en daar in 1976 helaas verloren gegaan. Ik zoek nog naar betere foto’s , voorlopig volstaan deze uit 2010. (3)

Deze Caraffe/Decanter voor gin is wat later gedateerd in 1815-1835 en zou gemaakt zijn in de Verenigde Staten zelf, in of in de omgeving van Pittsburgh, Pennsylvania. De zeven sterren zullen de zeven Staten voorstellen, gedragen door de heraldieke adelaar die vliegt boven een wapenschild met ‘GIN’ en zeven verticale banen, zodat een heildronk op de inmiddels gevestigde republiek kon worden uitgebracht (4)

1. Jet Pijzel-Domisse, Titus M. Eliëns: Schitterend glas, 1500 jaar Europese glaskunst, Zwolle 2009, ISBN 978-90-400-8606-9; p. 214, nr 325, invoeringsnummer OGL-1954-0058. Het glas hoort bij het legaat van W.J.H. Mulier uit 1954. Met dank aan Jet Pijzel, conservator.
2. Pieter C. Ritsema van Eck: Glass in the Rijksmuseum, Vol. Il, Zwolle 1995, ISBN 90-40-9746-1; p. 219, nr 235, invoeringsnummer N.G. 1973-1.
3. Bulletin Museum Boijmans, Deel VU, no 1, 1957, invoeringsnummer 258. Met dank aan Christel van Hees, registrar.
4. Journal of Glass Studies 1966 (JGS), Corning, New York, p. 139, nr 52.

Gezien de grote belangstelling destijds voor de Verenigde Staten zullen zeker nog wel vergelijkbare glazen of flessen te vinden zijn in andere Europese of Amerikaanse museale of particuliere collecties. Voor meer informatie ben ik immer dankbaar.

Dit is een bewerking van een artikel dat ik in 2010 voor het Glashistorisch Tijdschrift heb geschreven, Willem van Traa